درس آشنایی با دفاع مقدس

ریشه های تاریخی اختلافات ایران و عراق 

عراق پیش از استقلال:

سر زمین بین النهرین – بویژه بخشی از آن که بعدها عراق نامیده شد ، تقریبا در طول دوران شاهنشاهی ایران و از زمان کوروش تا پایان حکومت ساسانیان بخشی از ایران به شمار میرفت . پایتخت معروف ساسانیان تیسفون نام داشت که این شهر در ساحل رود دجله واقع شده بود.

کاخ کسرا که شاهان ساسانی در آن زندگی میکردند نیز در این شهر قرار داشت

 

سوال : قراردادهای بین ایران و عثمانی را نام ببرید؟

قرارداد آماسیه (1555م): 

اولین پیمان صلح بین دو دولت ایران و عثمانی ، پس از جنگ های 20 ساله به امضا رسید که کشور عراق در این قرار داد به دولت عثمانی واگذار شد.

امپراتوری ایران

 

قرارداد زهاب ( 1639م) :

پس از وفات شاه عباس صفوی ، سلطان مراد چهارم ، با توجه به شکستی که از شاه عباس برای تصرف مجدد بغداد خورده بود ، از ضعف دربار صفوی استفاده کرد و در سال 1638م ، بغداد را تصرف کرد . شاه صفی ، پادشاه وقت ایران تقاضای صلح کرد که با قبول دولت عثمانی ، قرار داد صلح در زهاب بین نماینده شاه صفی و نمایندگان دولت عثمانی به امضا رسید .

به موجب این قرار داد عراق برای همیشه به عثمانی واگذار شد و از آن تاریخ جز مدت 3 سال ( 1776-1779م) که صادق خان برادر کریم خان زند بصره را در تصرف داشت ، کشور عراق تا جنگ جهانی اول تحت سلطه دولت عثمانی قرار داشت.

قرارداد اول ارز روم (1823م):

در فاصله دو جنگ بین ایران و روس ، روابط ایران و عثمانی ( بخاطر اختلافات مذهبی و روحیه جهان گشایی از یک طرف و اهداف استعماری روس و انگلیس از طرف دیگر ) مجددا تیره شد . علاوه بر بدرفتاری ماموران و مردم عثمانی با ایرانیان شیعه که عازم کربلا و نجف و یا مکه بودند ، واقعه ای رخ داد که خشم شاه ایران را برانگیخت.

ماموران عثمانی کاروانی را که یکی از زنان فتحعلیشاه با آن به مکه میرفت با خشونت بازرسی کردند و موجب ناراحتی همسر شاه شدند . تیرگی روابط دو کشور در مرزها نیز اثر گذاشت و منازعاتی بین نیروهای دو طرف رخ داد.

فتحعلی شاه عباس میرزا را برای جنگ با عثمانی ها مامور کرد . که او از جبهه شمال به خاک عثمانی حمله کرد و پس از تصرف سلیمانیه و دیاربکر تا بغداد پیش رفت و آن شهر را به محاصره در آورد. دولت عثمانی تقاضای صلح کرد. فتحعلی شاه پذیرفت و در شهر ارز روم از شهرهای شرقی دولت عثمانی در مجاورت مرز ایران قرارداد 1823 امضا شد که احترام به مرزهای قدیمی ، زائران ، بازرگانان و .... را رعایت کنند.

قرارداد دوم ارز روم( 1847م):  

در زمانی که افغانها به تحریکی انگلیسیها در هرات شورش کردند ، محمد شاه برای سرکوبی آنها هرات را به محاصره در آورد . در همان هنگام علیرضا پاشا حاکم بغداد در سال 1837م به خرمشهر حمله کرده و مردم آنجا را قتل عام کرده و اموال آنها را به یغما برد و در مقابل اعتراض دولت ایران ، خرمشهر را از توابع بصره اعلام نموده و تنبیه رعیت خود نامید. و وزیر مختار انگلیس نیر به حمایت دولت عثمانی برآمد.

اما استدلال محکم میرزا تقی خان امیر کبیر در کمسیونی که با حضور نمایندگان روس و انگلیس برگزار شد حاکمیت مستمر ایران بر خرمشهر را تائید کرد و منجر به انعقاد قرار داد دوم ارز روم شد.

بموجب این قرار داد طرفین باید از کلیه دعاوی ارضی خود صرف نظر کنند . ایران در مورد شهر سلیمانیه و عثمانی در مورد بندر خرمشهر ، جزیره خضر (آبادان) و لنگرگاه و اراضی واقع در ساحل شرقی شط العرب.

پروتکل تهران 1911و پروتکل 1913 و کمسیون تحدید حدود 1914 نیز در خصوص اختلافات مرزی به خصوص اروند رود امضا شد.

عراق بعد از استقلال 

اختلاف ایران و عراق پس از جنگ جهانی اول:

پس از جنگ جهانی اول ، خلافت 500 ساله عثمانی ها پایان یافت و امپراطوری عثمانی به دنبال شکست ، تجزیه و نابود شد . در سال 1923میلادی حکومت جمهوری نوینی به نام کشور ترکیه به رهبری و به ریاست مصطفی کمال پاشا که تا پایان عمر بر ریاست جمهوری باقی ماند تاسیس شد و به سبب خدماتی که در ترکیه انجام داد او را آتا ترک ، یعنی پدر ترک لقب دادند.

فاتحان این جنگ ، سه ایالت بصره و بغداد و موصل را از عثمانی جدا کردند و در سال 1920م (1299ه ش) کشور عراق هویت سیاسی پیدا کرد.

فاتحان جنگ جهانی اول پس از تاسیس عراق ، سرنوشت آن را به دست انگلستان سپردند . بدین ترتیب کشوری که با تلاش انگلستان و کمک سایر فاتحان جنگ به استقلال رسیده بود تحت قیمومیت انگلستان قرار گرفت و تا سال 1932 میلادی ( 1311ه ش ) استقلال سیاسی بدست نیاورد.

بنابر این اختلافات ایران و عراق پیشینه تاریخی ندارد . زیرا تا قبل از سال 1920 میلادی کشوری به اسم عراق وجود نداشت و اساسا تا قبل از این تاریخ از جنگهای ایران و عثمانی نام برده شده است.

سوال : تنش های بین ایران و عراق پس از استقلال این کشور چه بود؟

تنش های بین ایران و عراق پس از استقلال این کشور تحت حمایت انگلستان آغاز شد که مهمترین عوامل آن عبارتند از:

1- علمای ایرانی ساکن عراق و شیعیان:

نخستین اختلاف ایران و عراق در مورد دخالت علمای ایرانی ساکن عراق در انقلاب 1920 میلادی این کشور بود. نقش بارز شیعیان عراق در این انقلاب باعث تبعید بسیاری از علما به ایران شد که اعتراض مردم ایران را در پی داشت و دولت ایران نیز در پی این اعتراضات ، مجبور شد مذاکراتی را با طرفهای مقابل برای بازگشت علما آغاز کند.

از سوی دیگر انگلیسی ها این موقعیت را برای کاهش نفوذ شیعیان در داخل عراق و مهم تر از آن خارج ساختن شیعیان از دایره قدرت مناسب می دانستند . این سیاست با گذشت سال ها همچنان ادامه داشته به گونه ای که شیعیان در ساختار قدرت عراق هیچگونه نقشی را ایفا نمیکردند.

از اقدامات دیگری که با اعمال سیاست انگلیس بر ضد ایرانیان مقیم عراق و شیعیان صورت گرفت ، تصویب قانون تابعیت و امتیازات قضایی بود. 

2- اقوام کرد در دو کشور:

اختلاف دیگر ایران و عراق در این دوره بر سر کردها بود که از دوران امپراطوری عثمانی حل نشده باقی مانده بود و هر یک از دو دولت از این عامل برای کسب امتیاز از دیگری سود می جست. و دولت عراق با پیروزی انقلاب اسلامی از عامل کردها بر ضد ایران نهایت بهره برداری را کرد.

3 - تجزیه خوزستان :

سوال: شیخ خزعل که بود و سرانجامش چه شد؟

اختلاف دیگر ایران و عراق در این دوره ، تمایل عراق به تجزیه خوزستان یا دست کم بخشی از آن بود . در این راستا عراق با پشتیبانی همه جانبه انگلستان به تحریک و سازماندهی اعراب منطقه پرداخت و تلاش کرد تا سیاست های خود را عملی سازد.

از سوی دیگر شورش شیخ خزعل ، برای تجزیه خوزستان از ایران که با تحریک و پشتیبانی انگلستان صورت گرفت و وعده هایی که این کشور به شیخ خزعل داده بود باعث تشدید اختلاف میان دو کشور ایران و عراق شد .

سر انجام انگلستان برای دستیابی به منافع بیشتر ، دست از حمایت از شیخ خزعل برداشت و رضا خان توانست او را دستگیر و زندانی کند و امید عراق برای تجزیه خوزستان به یاس تبدیل شد.

 

 

4 - اروند رود:

اختلاف دیگر ایران و عراق به حقوق دو کشور در مورد اروند رود مربوط می شد .

به موجب قرارداد 1913 میلادی دولت عثمانی نظارت بر امور کشتی رانی در اروند رود را به دولت انگلستان سپرد و انگلستان نیز (( اداره اروند))  را تاسیس کرد و بعد از جنگ جهانی اول آن را گسترش داد و پس از مدتی به دولت عراق واگذار کرد.

حکومت عراق در واقع وارث نگهبانی یا ژاندارمی اروند از طرف انگلیسی ها بود . از سوی دیگر رضا خان که از سال 1925م (1304ه) قدرت را در دست گرفت ، نسبت به این اقدام اعتراض کرد و همواره در پی احقاق حق ایران ، یعنی استفاده از اروند رود بود و برای برای تحقق چنین امری به دلایل تاریخی تمسک می ورزید.

 

آغاز روابط:

دولت ایران از حق ملی به رسمیت شناختن کشورهای جدید به عنوان عامل فشار در مقابل اقدامات عراق در مورد مسئله اروند استفاده کرد و سر انجام با اخذ امتیازاتی این کشور را به رسمیت شناخت . پس از این تاریخ تحولات بسیاری در روابط دو کشور رخ داد که میتوان به عهد نامه مرزی 1937م اشاره کرد که بین وزیر امور خارجه عراق و ایران امضا شد . با امضا این قرارداد تلاش یکصد ساله ایران برای اعاده حقوق مسلم خود در اروند از بین رفت و عهدنامه مذکور مالکیت تمام رودخانه را به عراق واگذار کرد و انگلستان به هدف دیرینه خود رسید.

چهار روز بعد در 17 تیر 1316 پیمان سعد آباد بین چهار کشور ایران و عراق و ترکیه و افغانستان به امضا رسید و اعضا متعهد شدند مشکلات خود را از راه های مسالمت آمیز حل کنند.

 

اختلاف ایران و عراق پس از جنگ جهانی دوم:

سوال :  با ملی شدن صنعت نفت انگلستان چه توطئه ای را طراحی کرد؟

الف: در سال 1329ش با ملی شدن صنعت نفت ایران ، از سوی انگلستان توطئه ای برای تجزیه خوزستان به مرحله اجرا در آمد که قرار بود خوزستان به یک کشور مستقل کوچک مثل کویت ، عمان و قطر مبدل شود . با وجود این که ناو موریس انگلیس وارد اروند شد و نیروهای نظامی عراق هم برای این توطئه آرایش گرفتند . اما با سقوط دولت مصدق و گرایش دوباره ایران به غرب این توطئه عملی نشد.

ب: حکومت پادشاهی عراق که زیر نظر انگلیسی ها اداره میشد با کودتای 23 مرداد 1337 سرنگون شد و عبدالکریم قاسم اداره امور کشور را در دست گرفت .

در این دوران بحران موجود بین دو کشور ایران و عراق تشدید و عمیق شد و حتی به صف آرایی نظامی در سال 1337 منجر شد که بدون درگیری پایان یافت.

ادعای حاکمیت بر خوزستان ، تشکیل جبهه آزادیبخش خوزستان و مسئله کردها از جمله مسائل مورد اختلاف میان ایران و عراق در دوران حکومت عبدالکریم قاسم بود.

 

سوال : کودتای حزب بعث توسط چه کسی اجرا شد؟

ج: کودتای حزب بعث در سال 1968 ( 1347 ه ش ) و به قدرت رسیدن حسن البکر از تحولات مهم دیگر عراق بود. با روی کار آمدن این حزب اختلافات دو کشور حادتر شد.

 

سوال : اهمیت جزایر سه گانه در چسیت ؟

و علاوه بر اختلافات قبلی مسئله تحدید حدود مرزی اروند و تغییر حاکمیت برآن و حاکمیت ایران بر سه جزیره تنب یزرگ و تنب کوچک و ابوموسی در خلیج فارس نیز به آنها افزوده شد.

(جزایر سه گانه ایرانی در خلیج فارس از اهمیت بالایی برخوردارند زیرا بعلت عمق مناسب دریا ، مسیر حرکت کشتی های بزرگ بین المللی می باشند و محل مناسبی برای ایران جهت دیدبانی و کنترل منطقه بوده و به منزله ناوهای ثابت ایران عمل میکنند) 

و همچنین تفاوت عقیدتی در دو کشور به شعله ورتر شدن اختلافات دامن میزد.دولت عراق برای اینکه واکنش تندی به ایران نشان دهد سفیر ایران در بغداد را به وزارت امور خارجه فراخواند و اولتیماتوم داد که شط العرب جزئی از قلمرو عراق است و ایران افراد نیروی دریایی ایران باید آنجا را ترک کنند وگرنه عراق از قوه قهریه استفاده خواهد کرد.

دولت ایران نیز که از برخورد غیر اصولی عراق به خشم آمده بود بود قرارداد 1937 را به طور رسمی لغو کرد و با شکایت عراق به شورای امنیت منازعه بالا گرفت و به برخورد خونین واحد های تانک و زرهی و پیاده در روز  21 بهمن 1352 در منطقه ایلام و شهر بدره عراق منجر شد که با دخالت شورای امنیت ، قطعنامه 348 صادر شد و طرفین به مرزهای قانونی عقب نشینی کردند.

 

 

عهدنامه 1975:

در اجرای قطعنامه 348 شورای امنیت ، هیئت های نمایندگی دو کشور ایران و عراق به مدت 17 روز از 21 مرداد تا 6 شهریور 1353 ، در استامبول با یکدیگر ملاقات و مذاکره کردند . ولی نتیجه مطلوبی حاصل نشد زیرا وزیر خارجه عراق بر حاکمیت اروند رود تاکید و ان را جزو سرزمین ملی عراق قلمداد میکرد.

در مارس 1975م (اسفند1353ش) جلسه سالانه سران اوپک در الجزیره تشکیل شد . رئیس جمهور الجزایر که میزبان جلسه اوپک بود برای حل اختلاف بین دو کشور میانجی شد و طی دو جلسه مذاکرات طولانی بین شاه ایران و صدام حسین که در آن موقع معاون رئیس جمهور عراق بود انجام گرفت و قرار داد 1975 بین دو کشور به امضا رسید این قرارداد آخرین قراردادی است که پیش از جنگ تحمیلی بین ایران و عراق منعقد شد . حساسیت اصلی این قرارداد در مورد تعیین خط القعر اروندرود و مناطقی مانند میمک و جاهای دیگر است.

 

سوال : اعلامیه 1975 الجزایر مرز آبی اروند رود را چگونه مشخص نمود؟

مواد اعلامیه الجزایر عبارتند از:

1- طرفین مرزهای زمینی خود را بر اساس پروتکل استامبول (1913م) ، صورتجلسه (1914م) تعیین میکنند.

2- دو کشور مرزهای آبی خود را بر اساس خط تالوگ تعیین میکنند.

3- طرفین متعهد میشوند که در مرزهای خود را کنترل دقیق و موثری به منظور قطع هرگونه رخنه و نفوذ که جنبه خرابکارانه داشته باشد اعمال کنند.

4- مقررات فوق ، عوامل تجزیه ناپذیر برای یک راه حلی کلی بوده . در نتیجه ، نقض هر یک از مفاد فوق با روحیه توافق الجزیره مغایر است.

 

بررسی اعلامیه الجزایر:

1- طبق ماده اول مقداری از اراضی که در تصرف ایران بوده به عراق برمیگردد و ماده به سود عراق حل میشود. 

2- تعیین خط تالوگ به عنوان خط مرزی اروند به سود ایران حل میشود. 

3- ماده سوم به نفع عراق است و ایران می پذیرد که از حمایت کردها در شمال عراق که مشکل بزرگی را برای دولت عراق بوجود آورده بودند دست بردارد. 

4- ماده چهارم اعلامیه تاکید میکند که که سه راه حل فوق عناصر جداناپذیر است و عمل نکردن به یکی از اجزا با روح توافقنامه الجزیره مغایر خواهد بود. 

5- در عهدنامه از اراده صادقانه هر دو کشور و پیوندهای تاریخی و مذهبی و فرهنگی بین طرفین یاد شده است. 

6- در این قرار داد دولت روس یا انگلیس میانجی نیستند تا منافع خود را تحمیل کنند.

 

 

نتیجه:

1- از مجموعه بحث پیرامون اختلافات ریشه ای ایران و عراق و بررسی قراردادهای منعقده بین طرفین به نتایجی بشرح زیر میتوان دست یافت.

2- در هر قراردادی قدرتهای استکباری روس و انگلیس دخالت مستقیم داشته و به نحوی تنظیم میشد که اگر روزی منافع آنها اقتضا کند به راحتی قابل نقض باشد. 

3- به محض روی کار آمدن دولتی استبدادی همه مناسبات و شرایط سیاسی به هم میخورد. 

4- کلیه قراردادهایی که بین ایران عراق منعقد شد به دلیل به هم خوردن توازن قدرت به نفع هر کدام ملغی اعلام می شد. 

5- نداشتن ضمانت اجرایی عملا قراردادها را با شکست مواجه میکرد. و همانگونه که ملاحظه شد صدام در کمال غرور و حماقت قرارداد 1975 را در مقابل چشمان همگان پاره کرد.