درس آشنایی با دفاع مقدس

جنگ واژه معروفی است که تمامی آحاد بشر ، با آن آشنا هستند و یکی از با سابقه ترین و مهم ترین مایل زندگی اجتماعی است که به زمان ، مکان ، نزاد و مذهب ویژه ای اختصاص ندارد. بلکه از بدو پیدایش زندگی اجتماعی بوده و تا انقراض نسل بشر در شکل های مختلف وجود خواهد داشت و تا آنجا که تاریخ نشان میدهد، زندگی بشر مشحون از جنگ و خونریزی بوده است.

 

درس آشنایی با دفاع مقدس

دکتر علی افشار

معرفی کتاب

پایی که جا ماند

فصل اول : جهاد و دفاع از منظر آیات و روایات

 سوال : چرا در اسلام جنگ تشریع شده است ؟ آیا اسلام دین جنگ است؟

دین اسلام ، دین صلح و آرامش است و دعوت کننده به آن نیز هست

سوره بقره آیه 208 : یا ایها الذین آمنوا ادخلوا فی السلم کافه.

 ای اهل ایمان همگی داخل در صلح و آرامش در آیید.

سوره یونس آیه 5 : والله یدعوا الی دارالسلام .

و خداوند همه شما را به صلح و سلم دعوت می کند. 

سوره نحل آیه 125: ادعوا الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن.

( ای رسول ما) خلق را به حکمت و برهان و موعظه نیکو و جدال احسن به راه خدا دعوت کن

حکمت و عقل و منطق و موعظه ، ابزارهایی هستند برای دعوت و هدایت مردم . اما اگر این ابزارها موثر نبود و افرادی با عقاید فاسد و باطل ، هم خود گمراهند و هم دیگران را به گمراهی می برند ، چاره ای جز جدال ، جنگ و جهاد نیست.

بنابر این اگر قرآن جایی فرمود (( ادخلوا فی السلم کافه )) منافات با آیه (( و قاتلو هم حتی لا تکون فتنه )) ندارد. چون جنگ برای دفع فتنه است ، امری که به دنبال آن سلم و صلح امکان پذیر خواهد بود.

از نظر قرآن و منابع دینی ، جنگ و جهاد برای جلوگیری از آلودگی و فساد زمین ،محفوظ ماندن پرستش گاه ها ، جلوگیری از ستمگری و دفاع از مظلومان و به تعبیری برای مقابله با هر آنچه مانع کمال ، رستگاری و سعادت انسان است ، مجاز شمرده شده است ، نه برای استثمار اقتصادی یا برتری طلبی سیاسی یا توسعه طلبی اجتماعی و جغرافیایی و مسائلی که در طول تاریخ حیات پر رنج انسان ، امنیت و آرامش را از آنان سلب کرده و بیش ترین زیان و خسارت را بر آنها تحمیل نموده است .

سیره عملی پیامبر (ص) نیز در تمامی درگیری ها با مشرکان ، کفار و یهودیان ، بر ترک تجاوز و ستم استوار بود و اساسا فلسفه جهاد در راه اسلام ، برقراری عدالت ، تامین مصالح واقعی و آزادی های مردم بر اساس ارزش های انسانی و دینی بوده است.

آنچه حضرت محمد (ص) را حتی در جنگ هایش جاودانه ساخته است ، محوریت اعتلای کلمه حق و ستم ستیزی های اوست .

 

 

 

نمونه هایی از آیات مربوط به جهاد

یا ایها النبی جاهد الکفار و المنافقین و اغلظ علیهم ( توبه 73)

 با کفار و منافقین جهاد کن و بر آنها بسیار سخت بگیر.

جاهدوا باموالهم و انفسهم فی سبیل الله ذلک خیر لکم ان کنتم تعلمون(توبه41)

با اموال و جانهایتان در راه خدا جهاد کنید ، این برای شما بهتر است اگر بدانید

یا ایها النبی حرض المومنین علی القتال (انفال65)  

ای پیامبر ، مومنین را بر قتال و جهاد ترغیب و تشویق کن

و قاتلوا المشرکین کافه کما یقاتلونکم و اعلموا ان الله مع المتقین (توبه 36)

 همه با هم با مشرکین کارزار کنید، همانطوری که آنها با اتحاد با شما می جنگند و بدانید ، همانا خداوند با انسانهای با تقواست.

اذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا (حج 39)  

اجازه داده شده به شما ، که با کسانی که به شما ظلم کرده اند ، بجنگید.

و مالکم لا تقاتلون فی سبیل الله و المستضعفین من رجال و النساء و الوالدان ... الذین امنوا یقاتلون فی سبیل الله و الذین کفرو یقاتلون فی سبیل الطاغوت ................. ( نساء 75-77) 

چه شده است شما را که در راه خدا و مستضعفان ، از مردان و زنان و کودکان جهاد نمیکنید ...............

الذین امنو و هاجروا و جاهدو فی سبیل الله باموالهم و انفسهم اعظم درجه عندالله و اولئک هم الفائزون (توبه 20)

 کسانی که به خدا ایمان آورده اند و در راه او با اموال و جان ها هجرت و جهاد کرده اند در نزد خدا درجه و امتیاز بزرگی دارند و این ها جزو رستگارانند.

فضل الله المجاهدین علی القائدین اجرا عظیما (نسا 95)

  خداوند مجاهدان را بر قاعدین (نشستگان ) فضیلت داده و پاداش بزرگ به آنها عنایت کرده است.

کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسی ان تکرهوا شیئا و هو خیر لکم و عسی ان تحبوا شیئا و هو شر لکم و الله یعلم و انتم لا یعلمون (بقره216)

  جهاد بر شما مقرر گردید و حال آن که بر شما ناگوار و مکروه است ، لکن چه بسیار میشود که چیزی را مکروه شمارید ولی به حقیقت خیر و صلاح شما در آن بوده و چه بسیار شود چیزی را دوست دارید و در واقع شر و فساد شما در آن است و خدا داناست و شما نادانید.

ان الله اشتری من المومنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنه بقاتلون فی سبیل الله فیقتلون و یقتلون وعدا علیه حقا فی التوراه و الانجیل و القرآن و من اوفی بعهده من الله (توبه 111)

همانا خداوند جان و مال اهل ایمان را به بهای بهشت خریداری کرده ، آنها در راه خدا جهاد میکنند پس به قتل میرسانند و کشته میشوند . این وعده قطعی است بر خدا و عهدی است که در تورات و انجیل و قرآن یاد فرموده و از خدا با وفاتر به عهد کیست؟

نمونه هایی از روایات مربوط به جهاد

قال رسول الله (ص) : للجنه باب یقال له باب المجاهدین یمضون الیه فاذا هو مفتوح لهم و هم متقلدون بسیوفهم و الجمع فی الموقف و الملائکه ترحب بهم . قال : فمن ترک الجهاد البسه الله ذلا و فقرا فی معیشته و محقافی دینه ان الله اغنی (اعز) امتی بسنابک خیلها و مراکز رماحها.  

برای بهشت دری است که به آن باب مجاهدان گفته میشود و آن در برای جهاد کنندگان باز است و آنان در حالی که شمشیرهای خود را به دست گرفته اند از آن عبور می کنند. در حالی که مردم در جایگاه حساب ایستاده اند و فرشتگان ورود آنها را تبریک می گویند.- آنگاه فرمود : پس هر که جهاد را واگذارد ، خداوند لباس زبونی و ذلت بر تن او کرده و تنگ دستی در زندگی و هلاکت در دین را نصیب وی گرداند. همانا خداوند بی نیازی و سر افرازی امت مرا به سم اسب خا و دسته های نیزه هایشان قرار داده است.

قال علی (ع) : اما بعد ، فان الجهاد باب من ابواب الجنه ، فتحه الله      

اما بعد ( از حمد و ثنای الهی بدانید) جهاد دری از درهای بهشت است که خداوند آن را به روی دوستان مخصوص خود گشوده است . جهاد لباس تقوی ، زره محکم و سپر مطمئن خداوند است . هر کس آن را از روی بی اعتنایی ( نه بخاطر عذر) ترک کند خداوند لباس ذلت و خواری بر تن آنها می پوشاند. و بلا از هر سو به او هجوم می آورد و عقل و فهمشان تباه شود و بخاطر تضییع جهاد ، حق آنان پایمال میشود ، در راه نابودی پیش میرود و از عدالت محروم میشود.

 

در این جمله ها ، فلسفه جهاد و آثار پر برکت آن به شرح زیر آمده است

اهمیت جهاد:

سوال : چند مورد از اهمیت جهاد را برشمرید.

فان الجهاد باب من ابواب الجنه. 

  جهاد دری از درهای بهشت است

فتحه الله لخاصه اولیائه  :

  جهاد ، وظیفه همه مسلمانان است . ولی فقط کسانی که از جهاد اکبر گذشتند ، توفیق جهاد اصغر پیدا میکنند

لباس التقوی:

لباس هم مایه زینت است و هم حافظ بدن از گرما و سرما و آفات و حفظ حریم

 

آثار شوم ترک جهاد:

سوال : آثار ترک جهاد کدامند؟

فمن ترکه رغبه عنه البسه الله ثوب الذل :

 کسی که بدون عذر جهاد را ترک کند لباس مذلت پوشد

شمله البلا :

بلا از هر سو او را احاطه می کند

ودیث بالصغار و لقماء ه :

  گرفتار حقارت و پستی میشود

ضرب علی قبله بالاسهاب :

  عقل و فهم آنها تباه و دچار توهم و گرفتار کابوسی از تخیلات هولناک خواهد شد.

وادیل الحق منه بتضیع الجهاد: 

حق از او گرفته میشود

وسیم الخسف :

محو و نابود میشود . سستی در جهاد باعث نابودی اقوام و ملت هاست

ومنع النصف :

از عدالت محروم میگردد. زیرا زور گویان همواره ظلم و ستم میکنند

 

 

 

انواع جهاد

سوال : جهاد چند نوع است ؟ و چه تفاوتی با هم دارند؟

 

1-جهاد اکبر :         یعنی ، مبارزه با نفس و هواهای نفسانی . جنگ با دشمن درونی

2 - جهاد اصغر:      یعنی ، جهاد و جنگ با دشمن خارجی و بیرونی

 فرق این دو :   

جهاد اکبر به مراتب سخت تر از جهاد اصغر است و همیشگی است و همواره انسان در عمرش درگیر مبارزه با نفس و شیطان است . در جهاد اکبر ، دشمن دیده نمیشود . اما در جهاد اصغر ، دشمن در مقابل است و دیده میشود و مقطعی است .

در جهاد اصغر اگر کشته شوی ، شهیدی و اگر زنده بمانی،مجاهد فی سبیل الله  . اما در جهاد اکبر ، اگر پیروز شوی مجاهد فی سبیل الله و اگر شکست خوردی ، اسیر میشوی و گمراه و منحرف

          2-1 - جهاد ابتدایی ( تهاجمی) 

سوال : در اسلام جهاد از نوع تهاجمی است یا تدافعی ؟

جهاد تهاجمی ،    مبارزه با مشرکین و کفار است

جهاد دفاعی ،     برای مبارزه با دشمنان و مهاجمان ، برای دفاع از اسلام و سرزمین های اسلامی و جان ، مال ، حیثیت و فرهنگ مسلمانان می باشد.

با اندکی تامل و توجه میتوان گفت ، تمام جنگ های پیامبر ، دفاعی بوده

 

 

 

          2-2 - جهاد دفاعی

سوال:  آیا در جهاد ابتدایی  اجازه از امام لازم است؟

ضرورت اجازه امام عادل در جهاد ابتدایی:

روایات متعدد و فتاوای بزرگان فقه شیعه بر ضرورت حضور امام عادل و یا نماینده وی در جهاد ابتدایی دلالت دارد

سوال:  آیا در جهاد دفاعی اجازه از امام لازم است؟

وجوب جهاد دفاعی و مشروط نبون آن به اذن امام:

وجوب جهاد دفاعی در تمام اشکال آن ( دفاع از مال و جان و آبرو و حیثیت اجتماعی مسلمانان ) بدون تردید مشروط به وجود و اجازه امام نیست . بلکه وجوبش یک ضرورت عقلی و شرعی است

 

 

 

ریشه های تاریخی اختلافات ایران و عراق 

عراق پیش از استقلال:

سر زمین بین النهرین – بویژه بخشی از آن که بعدها عراق نامیده شد ، تقریبا در طول دوران شاهنشاهی ایران و از زمان کوروش تا پایان حکومت ساسانیان بخشی از ایران به شمار میرفت . پایتخت معروف ساسانیان تیسفون نام داشت که این شهر در ساحل رود دجله واقع شده بود.

کاخ کسرا که شاهان ساسانی در آن زندگی میکردند نیز در این شهر قرار داشت

 

سوال : قراردادهای بین ایران و عثمانی را نام ببرید؟

قرارداد آماسیه (1555م): 

اولین پیمان صلح بین دو دولت ایران و عثمانی ، پس از جنگ های 20 ساله به امضا رسید که کشور عراق در این قرار داد به دولت عثمانی واگذار شد.

امپراتوری ایران

 

قرارداد زهاب ( 1639م) :

پس از وفات شاه عباس صفوی ، سلطان مراد چهارم ، با توجه به شکستی که از شاه عباس برای تصرف مجدد بغداد خورده بود ، از ضعف دربار صفوی استفاده کرد و در سال 1638م ، بغداد را تصرف کرد . شاه صفی ، پادشاه وقت ایران تقاضای صلح کرد که با قبول دولت عثمانی ، قرار داد صلح در زهاب بین نماینده شاه صفی و نمایندگان دولت عثمانی به امضا رسید .

به موجب این قرار داد عراق برای همیشه به عثمانی واگذار شد و از آن تاریخ جز مدت 3 سال ( 1776-1779م) که صادق خان برادر کریم خان زند بصره را در تصرف داشت ، کشور عراق تا جنگ جهانی اول تحت سلطه دولت عثمانی قرار داشت.

قرارداد اول ارز روم (1823م):

در فاصله دو جنگ بین ایران و روس ، روابط ایران و عثمانی ( بخاطر اختلافات مذهبی و روحیه جهان گشایی از یک طرف و اهداف استعماری روس و انگلیس از طرف دیگر ) مجددا تیره شد . علاوه بر بدرفتاری ماموران و مردم عثمانی با ایرانیان شیعه که عازم کربلا و نجف و یا مکه بودند ، واقعه ای رخ داد که خشم شاه ایران را برانگیخت.

ماموران عثمانی کاروانی را که یکی از زنان فتحعلیشاه با آن به مکه میرفت با خشونت بازرسی کردند و موجب ناراحتی همسر شاه شدند . تیرگی روابط دو کشور در مرزها نیز اثر گذاشت و منازعاتی بین نیروهای دو طرف رخ داد.

فتحعلی شاه عباس میرزا را برای جنگ با عثمانی ها مامور کرد . که او از جبهه شمال به خاک عثمانی حمله کرد و پس از تصرف سلیمانیه و دیاربکر تا بغداد پیش رفت و آن شهر را به محاصره در آورد. دولت عثمانی تقاضای صلح کرد. فتحعلی شاه پذیرفت و در شهر ارز روم از شهرهای شرقی دولت عثمانی در مجاورت مرز ایران قرارداد 1823 امضا شد که احترام به مرزهای قدیمی ، زائران ، بازرگانان و .... را رعایت کنند.

قرارداد دوم ارز روم( 1847م):  

در زمانی که افغانها به تحریکی انگلیسیها در هرات شورش کردند ، محمد شاه برای سرکوبی آنها هرات را به محاصره در آورد . در همان هنگام علیرضا پاشا حاکم بغداد در سال 1837م به خرمشهر حمله کرده و مردم آنجا را قتل عام کرده و اموال آنها را به یغما برد و در مقابل اعتراض دولت ایران ، خرمشهر را از توابع بصره اعلام نموده و تنبیه رعیت خود نامید. و وزیر مختار انگلیس نیر به حمایت دولت عثمانی برآمد.

اما استدلال محکم میرزا تقی خان امیر کبیر در کمسیونی که با حضور نمایندگان روس و انگلیس برگزار شد حاکمیت مستمر ایران بر خرمشهر را تائید کرد و منجر به انعقاد قرار داد دوم ارز روم شد.

بموجب این قرار داد طرفین باید از کلیه دعاوی ارضی خود صرف نظر کنند . ایران در مورد شهر سلیمانیه و عثمانی در مورد بندر خرمشهر ، جزیره خضر (آبادان) و لنگرگاه و اراضی واقع در ساحل شرقی شط العرب.

پروتکل تهران 1911و پروتکل 1913 و کمسیون تحدید حدود 1914 نیز در خصوص اختلافات مرزی به خصوص اروند رود امضا شد.

عراق بعد از استقلال 

اختلاف ایران و عراق پس از جنگ جهانی اول:

پس از جنگ جهانی اول ، خلافت 500 ساله عثمانی ها پایان یافت و امپراطوری عثمانی به دنبال شکست ، تجزیه و نابود شد . در سال 1923میلادی حکومت جمهوری نوینی به نام کشور ترکیه به رهبری و به ریاست مصطفی کمال پاشا که تا پایان عمر بر ریاست جمهوری باقی ماند تاسیس شد و به سبب خدماتی که در ترکیه انجام داد او را آتا ترک ، یعنی پدر ترک لقب دادند.

فاتحان این جنگ ، سه ایالت بصره و بغداد و موصل را از عثمانی جدا کردند و در سال 1920م (1299ه ش) کشور عراق هویت سیاسی پیدا کرد.

فاتحان جنگ جهانی اول پس از تاسیس عراق ، سرنوشت آن را به دست انگلستان سپردند . بدین ترتیب کشوری که با تلاش انگلستان و کمک سایر فاتحان جنگ به استقلال رسیده بود تحت قیمومیت انگلستان قرار گرفت و تا سال 1932 میلادی ( 1311ه ش ) استقلال سیاسی بدست نیاورد.

بنابر این اختلافات ایران و عراق پیشینه تاریخی ندارد . زیرا تا قبل از سال 1920 میلادی کشوری به اسم عراق وجود نداشت و اساسا تا قبل از این تاریخ از جنگهای ایران و عثمانی نام برده شده است.

سوال : تنش های بین ایران و عراق پس از استقلال این کشور چه بود؟

تنش های بین ایران و عراق پس از استقلال این کشور تحت حمایت انگلستان آغاز شد که مهمترین عوامل آن عبارتند از:

1- علمای ایرانی ساکن عراق و شیعیان:

نخستین اختلاف ایران و عراق در مورد دخالت علمای ایرانی ساکن عراق در انقلاب 1920 میلادی این کشور بود. نقش بارز شیعیان عراق در این انقلاب باعث تبعید بسیاری از علما به ایران شد که اعتراض مردم ایران را در پی داشت و دولت ایران نیز در پی این اعتراضات ، مجبور شد مذاکراتی را با طرفهای مقابل برای بازگشت علما آغاز کند.

از سوی دیگر انگلیسی ها این موقعیت را برای کاهش نفوذ شیعیان در داخل عراق و مهم تر از آن خارج ساختن شیعیان از دایره قدرت مناسب می دانستند . این سیاست با گذشت سال ها همچنان ادامه داشته به گونه ای که شیعیان در ساختار قدرت عراق هیچگونه نقشی را ایفا نمیکردند.

از اقدامات دیگری که با اعمال سیاست انگلیس بر ضد ایرانیان مقیم عراق و شیعیان صورت گرفت ، تصویب قانون تابعیت و امتیازات قضایی بود. 

2- اقوام کرد در دو کشور:

اختلاف دیگر ایران و عراق در این دوره بر سر کردها بود که از دوران امپراطوری عثمانی حل نشده باقی مانده بود و هر یک از دو دولت از این عامل برای کسب امتیاز از دیگری سود می جست. و دولت عراق با پیروزی انقلاب اسلامی از عامل کردها بر ضد ایران نهایت بهره برداری را کرد.

3 - تجزیه خوزستان :

سوال: شیخ خزعل که بود و سرانجامش چه شد؟

اختلاف دیگر ایران و عراق در این دوره ، تمایل عراق به تجزیه خوزستان یا دست کم بخشی از آن بود . در این راستا عراق با پشتیبانی همه جانبه انگلستان به تحریک و سازماندهی اعراب منطقه پرداخت و تلاش کرد تا سیاست های خود را عملی سازد.

از سوی دیگر شورش شیخ خزعل ، برای تجزیه خوزستان از ایران که با تحریک و پشتیبانی انگلستان صورت گرفت و وعده هایی که این کشور به شیخ خزعل داده بود باعث تشدید اختلاف میان دو کشور ایران و عراق شد .

سر انجام انگلستان برای دستیابی به منافع بیشتر ، دست از حمایت از شیخ خزعل برداشت و رضا خان توانست او را دستگیر و زندانی کند و امید عراق برای تجزیه خوزستان به یاس تبدیل شد.

 

 

4 - اروند رود:

اختلاف دیگر ایران و عراق به حقوق دو کشور در مورد اروند رود مربوط می شد .

به موجب قرارداد 1913 میلادی دولت عثمانی نظارت بر امور کشتی رانی در اروند رود را به دولت انگلستان سپرد و انگلستان نیز (( اداره اروند))  را تاسیس کرد و بعد از جنگ جهانی اول آن را گسترش داد و پس از مدتی به دولت عراق واگذار کرد.

حکومت عراق در واقع وارث نگهبانی یا ژاندارمی اروند از طرف انگلیسی ها بود . از سوی دیگر رضا خان که از سال 1925م (1304ه) قدرت را در دست گرفت ، نسبت به این اقدام اعتراض کرد و همواره در پی احقاق حق ایران ، یعنی استفاده از اروند رود بود و برای برای تحقق چنین امری به دلایل تاریخی تمسک می ورزید.

 

آغاز روابط:

دولت ایران از حق ملی به رسمیت شناختن کشورهای جدید به عنوان عامل فشار در مقابل اقدامات عراق در مورد مسئله اروند استفاده کرد و سر انجام با اخذ امتیازاتی این کشور را به رسمیت شناخت . پس از این تاریخ تحولات بسیاری در روابط دو کشور رخ داد که میتوان به عهد نامه مرزی 1937م اشاره کرد که بین وزیر امور خارجه عراق و ایران امضا شد . با امضا این قرارداد تلاش یکصد ساله ایران برای اعاده حقوق مسلم خود در اروند از بین رفت و عهدنامه مذکور مالکیت تمام رودخانه را به عراق واگذار کرد و انگلستان به هدف دیرینه خود رسید.

چهار روز بعد در 17 تیر 1316 پیمان سعد آباد بین چهار کشور ایران و عراق و ترکیه و افغانستان به امضا رسید و اعضا متعهد شدند مشکلات خود را از راه های مسالمت آمیز حل کنند.

 

اختلاف ایران و عراق پس از جنگ جهانی دوم:

سوال :  با ملی شدن صنعت نفت انگلستان چه توطئه ای را طراحی کرد؟

الف: در سال 1329ش با ملی شدن صنعت نفت ایران ، از سوی انگلستان توطئه ای برای تجزیه خوزستان به مرحله اجرا در آمد که قرار بود خوزستان به یک کشور مستقل کوچک مثل کویت ، عمان و قطر مبدل شود . با وجود این که ناو موریس انگلیس وارد اروند شد و نیروهای نظامی عراق هم برای این توطئه آرایش گرفتند . اما با سقوط دولت مصدق و گرایش دوباره ایران به غرب این توطئه عملی نشد.

ب: حکومت پادشاهی عراق که زیر نظر انگلیسی ها اداره میشد با کودتای 23 مرداد 1337 سرنگون شد و عبدالکریم قاسم اداره امور کشور را در دست گرفت .

در این دوران بحران موجود بین دو کشور ایران و عراق تشدید و عمیق شد و حتی به صف آرایی نظامی در سال 1337 منجر شد که بدون درگیری پایان یافت.

ادعای حاکمیت بر خوزستان ، تشکیل جبهه آزادیبخش خوزستان و مسئله کردها از جمله مسائل مورد اختلاف میان ایران و عراق در دوران حکومت عبدالکریم قاسم بود.

 

سوال : کودتای حزب بعث توسط چه کسی اجرا شد؟

ج: کودتای حزب بعث در سال 1968 ( 1347 ه ش ) و به قدرت رسیدن حسن البکر از تحولات مهم دیگر عراق بود. با روی کار آمدن این حزب اختلافات دو کشور حادتر شد.

 

سوال : اهمیت جزایر سه گانه در چسیت ؟

و علاوه بر اختلافات قبلی مسئله تحدید حدود مرزی اروند و تغییر حاکمیت برآن و حاکمیت ایران بر سه جزیره تنب یزرگ و تنب کوچک و ابوموسی در خلیج فارس نیز به آنها افزوده شد.

(جزایر سه گانه ایرانی در خلیج فارس از اهمیت بالایی برخوردارند زیرا بعلت عمق مناسب دریا ، مسیر حرکت کشتی های بزرگ بین المللی می باشند و محل مناسبی برای ایران جهت دیدبانی و کنترل منطقه بوده و به منزله ناوهای ثابت ایران عمل میکنند) 

و همچنین تفاوت عقیدتی در دو کشور به شعله ورتر شدن اختلافات دامن میزد.دولت عراق برای اینکه واکنش تندی به ایران نشان دهد سفیر ایران در بغداد را به وزارت امور خارجه فراخواند و اولتیماتوم داد که شط العرب جزئی از قلمرو عراق است و ایران افراد نیروی دریایی ایران باید آنجا را ترک کنند وگرنه عراق از قوه قهریه استفاده خواهد کرد.

دولت ایران نیز که از برخورد غیر اصولی عراق به خشم آمده بود بود قرارداد 1937 را به طور رسمی لغو کرد و با شکایت عراق به شورای امنیت منازعه بالا گرفت و به برخورد خونین واحد های تانک و زرهی و پیاده در روز  21 بهمن 1352 در منطقه ایلام و شهر بدره عراق منجر شد که با دخالت شورای امنیت ، قطعنامه 348 صادر شد و طرفین به مرزهای قانونی عقب نشینی کردند.

 

 

عهدنامه 1975:

در اجرای قطعنامه 348 شورای امنیت ، هیئت های نمایندگی دو کشور ایران و عراق به مدت 17 روز از 21 مرداد تا 6 شهریور 1353 ، در استامبول با یکدیگر ملاقات و مذاکره کردند . ولی نتیجه مطلوبی حاصل نشد زیرا وزیر خارجه عراق بر حاکمیت اروند رود تاکید و ان را جزو سرزمین ملی عراق قلمداد میکرد.

در مارس 1975م (اسفند1353ش) جلسه سالانه سران اوپک در الجزیره تشکیل شد . رئیس جمهور الجزایر که میزبان جلسه اوپک بود برای حل اختلاف بین دو کشور میانجی شد و طی دو جلسه مذاکرات طولانی بین شاه ایران و صدام حسین که در آن موقع معاون رئیس جمهور عراق بود انجام گرفت و قرار داد 1975 بین دو کشور به امضا رسید این قرارداد آخرین قراردادی است که پیش از جنگ تحمیلی بین ایران و عراق منعقد شد . حساسیت اصلی این قرارداد در مورد تعیین خط القعر اروندرود و مناطقی مانند میمک و جاهای دیگر است.

 

سوال : اعلامیه 1975 الجزایر مرز آبی اروند رود را چگونه مشخص نمود؟

مواد اعلامیه الجزایر عبارتند از:

1- طرفین مرزهای زمینی خود را بر اساس پروتکل استامبول (1913م) ، صورتجلسه (1914م) تعیین میکنند.

2- دو کشور مرزهای آبی خود را بر اساس خط تالوگ تعیین میکنند.

3- طرفین متعهد میشوند که در مرزهای خود را کنترل دقیق و موثری به منظور قطع هرگونه رخنه و نفوذ که جنبه خرابکارانه داشته باشد اعمال کنند.

4- مقررات فوق ، عوامل تجزیه ناپذیر برای یک راه حلی کلی بوده . در نتیجه ، نقض هر یک از مفاد فوق با روحیه توافق الجزیره مغایر است.

 

بررسی اعلامیه الجزایر:

1- طبق ماده اول مقداری از اراضی که در تصرف ایران بوده به عراق برمیگردد و ماده به سود عراق حل میشود. 

2- تعیین خط تالوگ به عنوان خط مرزی اروند به سود ایران حل میشود. 

3- ماده سوم به نفع عراق است و ایران می پذیرد که از حمایت کردها در شمال عراق که مشکل بزرگی را برای دولت عراق بوجود آورده بودند دست بردارد. 

4- ماده چهارم اعلامیه تاکید میکند که که سه راه حل فوق عناصر جداناپذیر است و عمل نکردن به یکی از اجزا با روح توافقنامه الجزیره مغایر خواهد بود. 

5- در عهدنامه از اراده صادقانه هر دو کشور و پیوندهای تاریخی و مذهبی و فرهنگی بین طرفین یاد شده است. 

6- در این قرار داد دولت روس یا انگلیس میانجی نیستند تا منافع خود را تحمیل کنند.

 

 

نتیجه:

1- از مجموعه بحث پیرامون اختلافات ریشه ای ایران و عراق و بررسی قراردادهای منعقده بین طرفین به نتایجی بشرح زیر میتوان دست یافت.

2- در هر قراردادی قدرتهای استکباری روس و انگلیس دخالت مستقیم داشته و به نحوی تنظیم میشد که اگر روزی منافع آنها اقتضا کند به راحتی قابل نقض باشد. 

3- به محض روی کار آمدن دولتی استبدادی همه مناسبات و شرایط سیاسی به هم میخورد. 

4- کلیه قراردادهایی که بین ایران عراق منعقد شد به دلیل به هم خوردن توازن قدرت به نفع هر کدام ملغی اعلام می شد. 

5- نداشتن ضمانت اجرایی عملا قراردادها را با شکست مواجه میکرد. و همانگونه که ملاحظه شد صدام در کمال غرور و حماقت قرارداد 1975 را در مقابل چشمان همگان پاره کرد. 

فصل سوم : ریشه های تهاجم ، علل و عوامل وقوع جنگ ایران و عراق

الف : متغیرهای ساختاری و زمینه ساز

1- موضع گیری ابرقدرت ها

پایان جنگ جهانی دوم ، سرآغاز ظهور نظام دو قطبی مبتنی بر جنگ سرد بود. پس از این زمان رقابت دو ابر قدرت آمریکا و شوروی برای تسلط بر جهان ، تقریبا رفتار سیاسی اغلب کشورهای جهان را شکل میداد.

رقابت برای کسب برتری بر دیگری و همکاری به منظور جلوگیری از فاجعه هسته ای به سه دوره متمایز تقسیم میگردد.

دوره اول - جنگ سرد (1345میلادی تا 1369میلادی) : رقابت بر سر اروپای شرقی و سلاح های هسته ای

دوره دوم – تنش زدایی (1970م تا 1979): همکاری و مهار سلاح های هسته ای بعلت گسترش سرسام آور سلاح هسته ای ترس از نابودی دو جانبه در جنگ اتمی

دوره سوم – دومین جنگ سرد(1379م) : رقابت در تولید سلاح های اتمی و گسترش نفوذ در جهان سوم

الف : نقش آمریکا در وقوع جنگ عراق علیه ایران

با پیروزی انقلاب اسلامی و فروپاشی پیمان سنتو حلقه مرکزی کمربند امنیتی غرب به دور شوروی را گسست و  سیاست خارجی آمریکا با بزرگترین شکست روبرو شد و استراتژی منطقه ای آمریکا ( دکترین نیکسون) که شاه ژاندارم منطقه و بازوی قدرتمند غرب باشد از دست رفت.

 

در حالی که دولت کارتر هنوز گرفتار این شکست بود، دو ضربه مهلک دیگر بر او زده شد

یکی در 13 آبان 1358 (4 نوامبر 1979) و آن اشغال لانه جاسوسی آمریکا توسط دانشویان پیرو خط امام بود. که به افول اراده سیاسی در آمریکا تعبیر شد و همچنین بهبود مناسبات بین شوروی و کشورهای منطقه را در بر داشت.

حادثه دوم اشغال افغانستان توسط شوروی در دوم آذر 1358( دسامبر1979) که خاور میانه و به ویژه منطقه استراتژیک خلیج فارس را به کانون رقابت و کشمکش دو ابر قدرت تبدیل کرد

این حوادث باعث شد آمریکا به اتخاذ یک استراتژی جدید منطقه ای و بین المللی احساس نیاز کن یعنی تهاجم به انقلاب اسلامی و شوروی

کارتر در سال 1980(23دی 1358) استراتژی جدید آمریکا را در دفاع از منطقه حیاتی خاورمیانه در برابر تهدیدهای داخلی و خارجی اینگونه اعلام کرد.

بگذارید موضع ما کاملا روشن باشد ، هر تلاشی از طرف هر نیروی بیگانه برای در اختیار گرفتن کنترل منطقه خلیج فارس به عنوان حمله به منافع حیاتی ایالات متحده تلقی خواهد شد و در نتیجه با استفاده از تمام وسایل ضروری از جمله نیروی نظامی با آن مقابله خواهد شد.

سیاست جذب نیروهای میانه رو و منزوی ساختن گروه های انقلابی ، برنامه اصلی دولت آمریکا بود که در دیدار بازرگان و برژینسکی در الجزیره به اوج خود رسید.

اما اشغال لانه جاسوسی در 13 آبان 1358 توسط دانشجویان پیرو خط امام بسیاری از لیبرال ها را از صحنه خارج کرد و به سرنگونی دولت متمایل به غرب بازرگان انجامید و به صورت معضلی در سیاست خارجی کارتر درآمد. 

با روی کار آمدن  بنی صدر ، آمریکایی ها می پنداشتند با توجه به مواضع گذشته او به ویژه در مخالفت با گروگان گیری می توانند به توافقاتی برسند . اما پس از گذشت چند ماه ، هیچ دور نمای روشنی از حل بحران گروگان گیری به چشم نخورد و هیچ نشانی از نرمش ایران دیده نشد.

در فروردین 1359 ، دولت کارتر قطع روابط سیاسی بین آمریکا و ایران را رسما اعلام کرد و از متحدان غربی خود خواست که در تحریم اقتصادی ایران شرکت کنند که به استثنای بلوک شرق ، تمام کشورهای عضو بازار مشترک اروپا ، ژاپن و کانادا و بسیاری از کشورهای جهان سوم به آمریکا پیوستند.

 

سوال : ماجرای  تجاوز هواپیماها و هلی کوپترهای آمریکا به طبس چه بود؟

در آوریل 1980 ( 5 اردیبهشت 1359) عملیات کماندویی برای نجات گروگانها ، با تجاوز هواپیماها و هلی کوپترهای آمریکا انجام شد که این عملیات به گونه معجزه آسا در صحرای طبس شکست خورد.

خبرگزاری شوروی در 25 مه 1980 میلادی ( 4 خرداد1359) گزارش داد:

آمریکا با همکاری مصر و اسرائیل طرح کودتا در ایران را مورد بررسی قرار می دهد.

در این توطئه که بعدها به نام کودتای نوژه شهرت یافت ، عراق نقش فریب را بازی میکرد و در شب حادثه با حملات توپخانه ای به پایگاهها و روستاهای مرزی توجه ایران را به آن سو جلب میکرد. اما کودتا در شب عملیات یعنی 18 تیر 1359 کشف و خنثی شد.

با شکست عملیات طبس و شکست کودتای نوژه و نخست وزیری محمد علی رجایی و قدرت گرفتن بیشتر پیروان خط امام ، حمله نظامی در دستور کار آمریکا قرار گرفت.

برژینسکی مشاور امنیتی کارتر ، بر ترسیم فاز نظامی برای رویارویی با خطر انقلاب اسلامی تاکید داشت.

استراتژی آمریکا در مقابل انقلاب اسلامی باید تقویت دولت هایی باشد که توان انجام عملیات نظامی علیه رژیم (امام) خمینی را دارا هستند.

حال کدام کشور؟

این در حالی بود که ارتش عراق ارتفاعات متعلق به ایران به نام زین القوس و منطقه سیف سعد را به ترتیب در 16 و 19 شهریور 1359 اشغال کرده و برای تهاجم همه جانبه به داخل خاک ایران آمادگی کامل داشت.

 

سوال : اهداف و منافع آمریکا از تجاوز عراق علیه ایران چه بود؟

اهداف و منافع آمریکا از تجاوز عراق علیه ایران را می توان چنین بر شمرد.

1-   1- فشارهای سیاسی و اقتصادی ناشی از جنگ به فروکش کردن احساسات انقلابی مردم ایران منجر میشود.

2-   2- ایران مجبور میشود برای تامین نیازهای نظامی و تسلیحاتی به آمریکا روی آورد.

3-   3- ایران وادار به تسلیم شده و اهداف انقلابی خود را فراموش میکند.

4-   4- فشارهای اقتصادی و نظامی و سیاسی منجر به نارضایتی مردم از هیئت حاکمه میشود.

5-   5- رودرویی ایران واعراب و باز داشتن توجه اعراب از اسرائیل.

6-   6- آزادی گروگانهای آمریکایی

ب : موضع شوروی

سوال :  جنگ عراق علیه ایران چه منافعی برای شوروی در بر داشت؟

این جنگ منافعی برای شوروی در بر داشت که مهمترین آنها عبارت بود از:

1-  1- شوروی از دیرباز قراردادهای نظامی با عراق داشت به عنوان عمده تریت تامین کننده نیازهای تسلیحاتی عراق تبدیل شد.

2-  2-  شوروی تمایل داشت با شکست ایران ، این کشور را در زمره بلوک شرق در آورد.

3-   3- شوروی با داشتن بیش از شصت میلیون مسلمان از اهداف و شعارهای انقلاب اسلامی احساس خطر میکرد.

4-   4- گروههای مبارز افغانی از حمایت ایران محروم میشدند و هم افکار عمومی از مسئله افغانستان منحرف میشد.

5-   5- به نمایش گذاشتن کارآیی تسلیحاتی روسی برای کشورهای دیگر

 

 2- موضع کشورهای منطقه:

سوال : چرا کشورهای عربی منطقه از انقلاب اسلامی احساس خطر میکردند؟

انقلابی که توانسته بود رژیم پادشاهی 2500 ساله را سرنگون کند میتوانست خطری جدی برای کشورهای منطقه باشد زیرا این کشورها ویژگی های مشترکی با رژیم شاهنشاهی داشتند .

همچون : وابستگی به آمریکا – فساد اخلاقی – تجمل پرستی – مخالفت با دین – استبداد و ...

  3- اوضاع داخلی ایران و عراق:

ایران :

الف: اوضاع سیاسی

الف : فشار سیاسی آمریکا شامل قطع ارسال تجهیزات نظامی و تجاری و توقف صادرات به ایران و لغو پروازها و توقیف دارایی های ایران در آمریکا

ب: تشدید بحرانها و نا آرامی های مرزی بخصوص در کردستان

ج: حمله نظامی به طبس

د: تحریم اقتصادی ایران توسط آمریکا و بازار مشترک اروپا

ه : ایجاد جو تبلیغاتی و جنگ روانی با تحریک گروههای داخلی بخصوص منافقین

و: ایجاد وحدت تاکتیکی بین همه گروههای مخالف در لوای بنی صدر

سوال : اوضاع اقتصادی ایران در زمان شروع جنگ چگونه بود؟

  ب : اوضاع اقتصادی

الف : معلق ماندن قراردادهای اقتصادی با کشورهای غربی که عمدتا در زمان شاه منعقد شده بود.

ب: مشکل سازماندهی مراکز اقتصادی و تولیدی به دلیل فرار کارشناسان فنی به خارج از کشور

ج: مشکل فروش نفت و توطئه دشمنان خارجی در بازارهای نفتی و ایجاد تزلزل در قیمت پایه ای نفت اوپک

د: فقدان سیستمی که بتواند برنامه های اجرایی را جامه عمل بپوشاند

ه : بلوکه شدن دارایی های ایران در بانک های آمریکا و تحریم اقصادی ایران

و : حرکت کند چرخ های های اقتصادی به دلیل عدم امکان تهیه و خرید لوازم یدکی کارخانجات و اغتشاشات گروهکها در محیط های کارگری

ج : اوضاع : نظامی

1-   ساختار ارتش متناسب با منافع شاه و اولویت های سیاسی آمریکا در منطقه بود

2-   خروج کارشناسان نظامی و فرار فرماندهان نظامی به خارج از کشور

3-   کاهش نیروهای ارتش بوسیله بازرگان

4-   اقدام مشکوک بازرگان در لغو قراردادهای نظامی از قبیل شش فروند زیر دریایی از آلمان و تجهیزات نظامی از آمریکا

5-   کاهش خدمت سربازی به 12 ماه

6-   شعار انحلال ارتش از سوی گروهکها و کاهش توان دفاعی ارتش

7-   کودتای نوژه و فرار کودتاچیان که اطلاعات مهمی را در اختیار عراق قرار دادند

 عراق :

 الف: اوضاع سیاسی

حزب بعث عراق که بر معیار های غیر مذهبی و با تکیه بر ناسیونالیسم عربی بنیان گذاری شده بود. همواره موفقیت خود را در اتخاذ سیاستی توسعه طلبانه و سیادت بر جهان عرب دنبال میکرد.

صدام ضربه پذیری عراق بعلت اینکه نیمی از جمعیت 13 میلیونی عراق شیعه هستند را مطرح می کند و با ترساندن کشورهای عرب منطقه از صدور انقلاب اسلامی شرایط منطقه را برای ایجاد ضربه نظامی به ایران آماده کرد و از طرفی تمایل شرق و غرب را که از نظر ماهوی با انقلاب اسلامی مخالف بودند بخود جلب نمود

ب : اوضاع اقتصادی

عراق تا قبل از جنگ کشوری ثروتمند بود و روزانه سه و نیم میلیون بشکه نفت صادر میکرد که برای حرکت چرخ های اقصاد و رفاه مردم کافی بود و سی میلیارد دلار ذخیره ارزی داشت و همچنین 764 میلیارد متر مکعب ذخایر گاز داشت.

ج : اوضاع : نظامی

عراق در هنگام حمله به ایران در بهترین وضعیت نظامی قرار داشت و بهانه مقابله با صدور انقلاب ایران

1- خرید تجهیزات نظامی از آمریکا را آغاز کرد.

2- عراق دومین کشور عرب بعد از مصر است که قرارداد اقتصادی و نظامی با شوروی را امضا کرد و تعلیم و تجهیز ارتش عراق به مستشاران روسی واگذار شد.

3- روسیه پیشرفته ترین سلاح های خود از قبیل 4 ناوشکن سنگین ، بمب افکن های ایلیوشن ، هواپیماهای میگ 23 و وسایل شنود را در اختیار عراق گذاشت.

4- نیروی هوایی عراق توسط فرانسه تجدید سازمان شد و تحویل 60 فروند هواپیمای میراژ 2000 و هلی کوپتر و موشک و تجهیزات دریایی نیز صورت گرفت .

 

سوال : اهداف صدام از جنگ علیه ایران چه بود؟

ب: علل غایی و اهداف صدام از جنگ:

1- حاکمیت بر اروند رود

2- استرداد جزایر سه گانه

3- تجزیه خوزستان

4- سرنگون کردن نظام جمهوری اسلامی

5- رهبری جهان عرب

 

سوال : هدف صدام از طرح موضوع جزایر سه گانه ایرانی چه بود؟

صدام برای همسو کردن کشورهای عربی با خود برای حمله به ایران موضوع جزار سه گانه ایرانی تنب بزرگ و تنب کوچک و ابو موسی را مطرح کرد. و حتی قرار بود با شروع جنگ عربستان و امارات سه جزیره را اشغال کنند ولی چند روز قبل از شروع عملیات ، این موضوع را ناممکن یافته و از همکاری با عراق خود داری کردند

پنج

شش

هفت

هشت